AR-GE HARCAMALARININ VERGİSEL BOYUTU

I- GİRİŞ

Ülkelerin gelişmişlik düzeyi, Ar-Ge harcamalarına ayırdıkları kaynakların büyüklüğü ile ölçülmektedir. Ar-Ge kalkınmanın sihirli anahtarıdır. Bu alanda gelişmiş batılı ülkeler arasında amansız bir çekişme ve yarış yaşanmaktadır. Buna karşılık gelişmekte olan ülkeler kaynak yetersizliği ya da sorunun önem ve ağırlığını henüz kavrayamadıkları için araştırma ve geliştirme harcama yarışının çok gerisinde kalmışlardır.[1]

Bir diğer husus, yapılmakta olan Ar-Ge faaliyetlerinin ağırlıklı olarak kamu kesimi tarafından mı yoksa özel sektör tarafından mı yapıldığıdır. Bu durum gelişmiş ülkeler ve gelişmekte olan ülkeler arasındaki farkı gözler önüne sermektedir.

Örneğin Çin’de kamu, Ar-Ge harcamalarının sadece %30’unu yüklenmektedir. İrlanda’da ise kamu %32,9’luk bir Ar-Ge harcaması yapıyor. Finlandiya’da bu rakam sadece %26,3. Türkiye’de ise Ar-Ge harcamalarının %67’i kamu tarafından yapılmaktadır.[2]

Yapılan Ar-Ge harcamalarının ülkelerin gayri safi milli hasılalarına oranı da ülkelerin gelişmişlik seviyeleri açısından önem arz etmektedir. Bu oranın AB ülkelerindeki oranı %1,84, ABD’de %2,68, Japonya’da %3,18 iken Türkiye’de yaklaşık % 1’dir.

Yukarıda veriler ışığında, özellikle Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde yapılması gereken iki şey öne çıkmaktadır. Bunlardan birincisi Ar-Ge harcamalarının GSMH’ya oranın gelişmiş ülkelerinkine yakın seviyelere getirilmesi, ikinci ise Ar-Ge harcamalarının ağırlıklı olarak özel sektör tarafından gerçekleştirilmesidir.

II- TANIMLAR VE VERGİ KANUNLARINDA YER ALAN TEŞVİKLER

Teknolojik gelişme ve Ar-Ge’nin ülkelerin kalkınmasındaki öneminin farkına varılmasıyla birlikte çeşitli yasal düzenlemelerle bazı teşvik ve yardımlar yürürlüğe girmiştir. Bunlardan vergisel boyutu itibariyle 4691 sayılı Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Kanunu ile Gelir Vergisi Kanunu, Kurumlar Vergisi Kanunu, Katma Değer Vergisi Kanununda getirilen düzenlemeler önem arz etmektedir.

A-TEKNOLOJİ GELİŞTİRME BÖLGELERİ KANUNUNDAKİ DÜZENLEMELER

1. Yasal düzenleme
4691 sayılı Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Kanununun vergilemeye yönelik hükümler içeren 8 inci maddesinin üçüncü, dördüncü ve beşinci fıkraları, 5035 sayılı Kanunla yürürlükten kaldırılarak, bu hükümler 4691 sayılı Kanuna eklenen geçici 2 nci maddede yeniden düzenlenmiştir. 5281 sayılı Kanunun 41 inci maddesiyle de anılan geçici 2 nci maddeye üçüncü fıkra eklenmiş olup madde aşağıdaki gibidir:
“Geçici Madde 2 – Yönetici şirketlerin bu Kanun uygulaması kapsamında elde ettikleri kazançlar ile bölgede faaliyet gösteren gelir ve kurumlar vergisi mükelleflerinin, münhasıran bu bölgedeki yazılım ve Ar-Ge faaliyetlerinden elde ettikleri kazançları 31/12/2013 tarihine kadar gelir ve kurumlar vergisinden müstesnadır.
Bölgede çalışan araştırmacı, yazılımcı ve Ar-Ge personelinin bu görevleri ile ilgili ücretleri 31/12/2013 tarihine kadar her türlü vergiden müstesnadır. Yönetici şirket, ücreti gelir vergisi istisnasından yararlanan kişilerin bölgede fiilen çalışıp çalışmadığını denetler. Bölgede fiilen çalışmayanlara istisna uygulandığının tespit edilmesi halinde, ziyaa uğratılan vergi ve buna ilişkin cezalardan yönetici şirket de ayrıca sorumludur.
Bu madde hükümleri TÜBİTAK-Marmara Araştırma Merkezi Teknoloji Serbest Bölgesi yönetici şirketi, bu bölgede faaliyet gösteren Gelir ve Kurumlar Vergisi mükellefleri ile bölgede çalışan araştırmacı, yazılımcı ve Ar-Ge personelinin bu görevleri ile ilgili ücretleri bakımından da uygulanır.”
2. Yazılım ve Ar-Ge faaliyetlerinden elde edilen kazançlarda kurumlar vergisi istisnasının kapsamı
Yapılan düzenlemeyle teknoloji geliştirme bölgelerinde faaliyet gösteren mükelleflerin, münhasıran bu bölgedeki yazılım ve Ar-Ge faaliyetlerinden elde ettikleri kazançlar, faaliyete başlanılan tarihten bağımsız olmak üzere, 31/12/2013 tarihine kadar kurumlar vergisinden istisna edilmiştir.
Bölgede faaliyette bulunan mükelleflerin bölge dışında gerçekleştirdikleri faaliyetlerinden elde ettiği kazançlar, yazılım ve Ar-Ge faaliyetlerinden elde edilmiş olsa dahi istisnadan yararlanamaz.
Öte yandan, teknoloji geliştirme bölgelerinde yazılım ve Ar-Ge faaliyetinde bulunan şirketlerin, bu faaliyetler sonucu buldukları ürünleri kendilerinin seri üretime tabi tutarak pazarlamaları halinde, bu ürünlerin pazarlanmasından elde edilen kazançların lisans, patent gibi gayri maddi haklara isabet eden kısmı, transfer fiyatlandırması esaslarına göre ayrıştırılmak suretiyle istisnadan yararlanabilecektir. Üretim ve pazarlama organizasyonu nedeniyle doğan kazancın diğer kısmı ise istisna kapsamında değerlendirilmeyecektir. Ancak, lisans, patent gibi gayri maddi haklara bağlanmamış olmakla birlikte uyarlama, yerleştirme, geliştirme, revizyon, ek yazılım gibi faaliyetlerden elde edilen kazançların istisna kapsamında değerlendirileceği tabiidir.
Örneğin; teknoloji geliştirme bölgesinde yazılım faaliyetinde bulunan şirketin, ürettiği yazılımların lisans satışından veya kiralanmasından elde edeceği kazançlar istisnadan yararlanacak, ancak söz konusu yazılımın disk, CD veya elektronik ortamda pazarlanmasından elde edilen kazançların (lisansa isabet eden kısmı hariç) istisnadan yararlanması mümkün olmayacaktır.
Aynı şekilde, bir ilaç şirketince bölgede gerçekleştirilen Ar-Ge faaliyeti sonucu ortaya çıkan kanser ilacına ait gayrimaddi hakkın kiralanması veya devrinden elde edilecek kazançlar istisnadan yararlanacak, ilacın bizzat üretilerek satılması halinde bu faaliyetten elde edilen kazancın gayrimaddi hakka isabet eden kısmı hariç istisnadan yararlanması mümkün olmayacaktır.
İstisna uygulamasında, mükellefin tam veya dar mükellefiyet esasında kurumlar vergisine tabi olmasının bir önemi yoktur.
3. İstisna kapsamına giren faaliyetler
İstisna, sadece yazılım ve Ar-Ge faaliyetlerinden elde edilen kazançlara tanınmıştır.
4691 sayılı Kanunda;
“Araştırma ve Geliştirme (Ar-Ge), bilim ve teknolojinin gelişmesini sağlayacak yeni bilgileri elde etmek veya mevcut bilgilerle yeni malzeme, ürün ve araçlar üretmek, yazılım üretimi dahil olmak üzere yeni sistem, süreç ve hizmetler oluşturmak veya mevcut olanları geliştirmek amacı ile yapılan düzenli çalışmalar,
Yazılım, bir bilgisayar, iletişim cihazı veya bilgi teknolojilerine dayalı bir diğer cihazın çalışmasını ve kendisine verilen verilerle ilgili gereken işlemleri yapmasını sağlayan komutlar dizisinin veya programların ve bunların kod listesini, işletim ve kullanım kılavuzlarını da içeren belgelerin ve hizmetlerin tümü,”
olarak tanımlanmıştır.
B- KATMA DEĞER VERGİSİ KANUNUNDAKİ DÜZENLEMELER

Katma Değer Vergisi Kanununa eklenen geçici 20. maddesine göre; 4691 sayılı Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Kanununa göre teknoloji geliştirme bölgesinde faaliyette bulunan girişimcilerin kazançlarının gelir veya kurumlar vergisinden istisna bulunduğu süre içinde münhasıran bu bölgelerde ürettikleri ve sistem yönetimi, veri yönetimi, iş uygulamaları, sektörel, internet, mobil ve askeri komuta kontrol uygulama yazılımı şeklindeki teslim ve hizmetleri katma değer vergisinden müstesnadır.
Maliye Bakanlığı; program ve lisans türleri itibarıyla istisnadan yararlanılacak bedele ilişkin olarak asgari sınır belirlemeye, istisna uygulanacak yazılım programlarını tanımlamaya ve uygulamaya ilişkin usul ve esasları tespit etmeye yetkilidir.

İstisna sadece, bölgede üretilecek yazılım, program ve lisansını kapsayacak bölge dışında yaratılan katma değeri kapsamayacaktır. Ayrıca katma değer vergisi istisnası sadece bölgede faaliyet gösteren kişi ve kurumlara tanınmış olup, bölgede yönetici şirket konumunda olan firmaların bu istisnadan yararlanması söz konusu değildir.[3]


C- KURUMLAR VERGİSİ KANUNUNDAKİ DÜZENLEMELER

1- Tanım ve Kapsam

5520 Sayılı Kanunun 10.maddesine göre; “(1) Kurumlar vergisi matrahının tespitinde; kurumlar vergisi beyannamesi üzerinde ayrıca gösterilmek şartıyla, kurum kazancından sırasıyla aşağıdaki indirimler yapılır:
a) Mükelleflerin, işletmeleri bünyesinde gerçekleştirdikleri münhasıran yeni teknoloji ve bilgi arayışına yönelik araştırma ve geliştirme harcamaları tutarının % 40'ı oranında hesaplanacak "Ar-Ge indirimi".
Araştırma ve geliştirme faaliyetleri ile doğrudan ilişkili olmayan giderlerden ve tamamen araştırma ve geliştirme faaliyetlerinde kullanılmayan amortismana tâbi iktisadî kıymetler için hesaplanan amortisman tutarlarından verilen paylar üzerinden Ar-Ge indirimi hesaplanmaz. Matrahın yetersiz olması nedeniyle ilgili dönemde indirim konusu yapılamayan tutar, sonraki hesap dönemlerine devreder. Ar-Ge indiriminden yararlanılacak harcamaların kapsamını ve uygulamadan yararlanılabilmesi için gerekli belgeler ile usûlleri belirlemeye Maliye Bakanlığı yetkilidir.”

5520 Sayılı Kurumlar Vergisi Kanunu 1 No.lı Tebliğinde “araştırma” ve “geliştirme” kavramları ayrı ayrı tanımlanmamış, tebliğin 10.2.1. Tanımlar bölümünde “Ar-Ge Harcamaları” tanımlanırken 10.2 Ar-Ge İndirimi bölümüne gönderme yapılmıştır.

Kanun maddesinde ve tebliğin bu kısmındaki Ar-Ge faaliyeti “bilim ve teknolojinin gelişmesini sağlayacak yeni bilgileri elde etmek veya mevcut bilgilerle yeni malzeme, ürün ve araçlar üretmek, yazılım üretimi dahil olmak üzere yeni sistem, süreç ve hizmetler oluşturmak veya mevcut olanları geliştirmek amacıyla yapılan düzenli çalışmalar” olarak tanımlanmaktadır.

Görüldüğü gibi vergisel yönden “Araştırma” ve “Geliştirme” kavramları ayrı ayrı ele alınmamış, “Ar-Ge Faaliyetleri” olarak tanımlamaya gidilmiştir.

Öte yandan Türkiye Muhasebe Standartları Kurulu tarafından yayınlanan TMS 38 (Maddi Olmayan Duran Varlıklara İlişkin Türkiye Muhasebe Standardı”nın Ek bölümünün 8.maddesinde geliştirme ve araştırma ayrı ayrı tanımlanmıştır.

Geliştirme, “ticari üretim ya da kullanıma başlamadan önce, yeni veya önemli ölçüde geliştirilmiş malzeme, aygıt, ürün, süreç, sistem ya da hizmetlerin üretim planı veya tasarımında araştırma sonuçları ya da diğer bilgilerin uygulanmasıdır.” Şeklinde tanımlanmıştır.

Araştırma ise, “yeni bir bilimsel ya da teknik bilgi ve anlayış kazanma amacıyla üstlenilen özgün ve planlı incelemedir” şeklinde tanımlanmıştır.

2- Ar-Ge faaliyetleri

Kurumlar Vergisi Tebliğine geri dönersek tanımdan da anlaşılabileceği gibi Ar-Ge kısaca yeni teknoloji ve bilgi arayışına yönelik araştırma ve geliştirme faaliyetleri çerçevesinde işletme bünyesinde yapmış oldukları çalışmalar şeklinde tanımlanmıştır. Fakat tebliğ sadece tanımla yetinmemiş, Ar-Ge faaliyetlerine giren ve girmeyen faaliyetleri de saymıştır.

Buna göre aşağıdaki faaliyetler Ar-Ge faaliyetleridir:

- Bilimsel ve teknolojik alanlardaki belirsizlikleri gidermek ve bunları aydınlatmak amacıyla, bilim ve teknolojinin gelişmesini sağlayacak yeni teknik bilgilerin elde edilmesi,

- Yeni yöntemlerle yeni ürünler, madde ve malzemeler, araçlar, gereçler, işlemler, sistemler geliştirilmesi, tasarım ve çizim çalışmaları ile yeni teknikler ve prototipler üretilmesi,

- Yeni ve özgün, tasarıma dayanan yazılım faaliyetleri,

- Yeni üretim yöntem, süreç ve işlemlerinin araştırılması ve geliştirilmesi,

- Bir ürünün maliyetini düşürücü, kalite, standart ve performansını yükseltici yeni tekniklerin /teknolojilerin araştırılması.

Bu kapsamda değerlendirilen harcamalar da aşağıdaki gibidir:

Öncelikle Ar-Ge harcamalarının bu Tebliğ kapsamında değerlendirilebilmesi için ayrı bir Ar-Ge departmanı kurulmalıdır.

- İlk Madde ve Malzeme Giderleri

Ar-Ge faaliyetlerinde kullanılan direkt ilk madde, yardımcı madde, işletme malzemesi, ara mamül, yedek parça ve benzeri giderleri ile amortisman uygulamasına konu olmayan maddi ve gayri maddi kıymet iktisaplarına ilişkin giderleri kapsar.

- Personel Giderleri

Ar-Ge faaliyetlerinin yürütülmesi amacıyla çalıştırılan ve faaliyetin gerektirdiği nitelikteki personel ile ilgili olarak tahakkuk ettirilen ücretler ile bu mahiyetteki giderlerdir. Ar-Ge departmanında çalışıyor olsalar bile hizmetliler ve benzeri vasıfsız personel ile başka departmanda çalışıp günün bir kısmında Ar-Ge departmanında çalışan personele ödenen ücretler bu kapsamda değerlendirilecektir.

- Genel Giderler

Ar-Ge faaliyetinde yapılan elektrik, su, bakım-onarım, haberleşme, nakliye, sigorta, kitap, dergi ve benzeri bilimsel yayın giderleri ile bizzat Ar-Ge faaliyeti için kullanılan tesislerle ilgili kira giderleri Ar-Ge kapsamına girmektedir.

- Dışardan Sağlanan Fayda ve Hizmetler

Normal bakım ve onarım giderleri dışında Ar-Ge faaliyetleriyle ile ilgili olarak işletme dışında yerli veya yabancı diğer kurum ve kuruluşlardan mesleki veya teknik destek alınması veya bunlara yaptırılan analizlerle ilgili olarak yapılan ödemelerle, bu mahiyetteki diğer ödemelerdir.

- Vergi, Resim ve Harçlar

Doğrudan Ar-Ge faaliyetlerine ilişkin olan ve kurumlar vergisi matrahının tespitinde gider olarak dikkate alınan ayni vergi, resim ve harçları kapsar. Doğrudan Ar-Ge faaliyetlerinin yürütüldüğü taşınmazlar için ödenen vergiler, Ar-Ge projesinde kullanılmak üzere ithal edilen mallarla ilgili gümrük vergileri ile benzeri vergi, resim ve harçlar bu kapsamdadır.

- Amortisman ve Tükenme Payları:

Doğrudan Ar-Ge faaliyetlerinde kullanılan bina, makine-tesis ve cihazlar, taşıtlar, döşeme ve demirbaş gibi maddi ve maddi olmayan duran varlıklar için ayrılan amortisman ve tükenme paylarından oluşur.

Diğer taraftan, iktisadi kıymetin münhasıran Ar-Ge faaliyetlerinde kullanılması ve bu kullanımın sürekli olması gerekmektedir. Ar-Ge departmanı dışında başka faaliyetlerde de kullanılan iktisadi kıymetlere ilişkin amortismanlar Ar-Ge harcaması kapsamında değildir.

- Finansman Giderleri:

Ar-Ge projesi bazında yerli, yabancı ve uluslararası kurumlardan temin edilen kredilere ilişkin finansman giderleridir.

Fakat bu giderlerin Ar-Ge harcaması olarak değerlendirilmesi için tespit ve tevsik edilmesi gerekmektedir.

Ar-Ge sayılmayan faaliyetler de aşağıdaki gibidir:

- Pazar araştırması ya da satış promosyonu,

- Kalite kontrol,

- Sosyal bilimlerdeki araştırmalar,

- Petrol, doğalgaz, maden rezervleri arama ve sondaj faaliyetleri,

- İcat edilmiş ya da mevcut geliştirilmiş süreçlerin kullanımı,

- Biçimsel değişiklikler,

- Bilimsel ve teknolojik yenilik doğurmayan rutin faaliyetler,

- İlk kuruluş aşamasında kuruluş örgütlenmeyle ilgili araştırma giderleri,

- Proje sonucunda geliştirilen ürüne ilişkin fikri mülkiyet haklarının korunmasına yönelik çalışmalar,

- Numune verilmek amacıyla prototiplerden kopyalar çıkarılıp dağıtılması ve reklam amaçlı tüketici testleri.

Kurumlar Vergisi Kanunu açısından Ar-Ge harcamalarının aktifleştirilmesi ve daha sonra amortisman yoluyla itfa edilmesi gerekmektedir. Bu aktifleştirme süreci de, Ar-Ge faaliyetinin sonunda yani denemelerin son bulduğu, ilk üretimin yapıldığı aşamada sona erer. Ancak, tamamlanan bir proje sonucunda elde edilen ürünün geliştirilmesi amacıyla yapılacak çalışmalar, yeni Ar-Ge projesi olarak değerlendirilir.

İster aktifleştirilsin, ister doğrudan gider yazılsın ilgili dönemde yapılan Ar-Ge harcamalarının tamamı üzerinden %40 oranında Ar-Ge indirimi ayrıca hesaplanacak ve indirim konusu yapılacaktır.
Mükellefler, Ar-Ge harcamalarının %40’ı oranında hesaplayacakları Ar-Ge indirimini, beyanname üzerinden hesaplanan kurum kazancından indirebileceklerdir. Ar-Ge indirimi, Ar-Ge faaliyetine başlandığı andan itibaren hem yıllık beyannamede hem de geçici vergi beyannamelerinde uygulanabilecektir. Hesaplanan Ar-Ge indirimi tutarı, mükellefler tarafından yıllık kurumlar vergisi beyannamesi ile geçici vergi beyannamesinin ilgili satırına yazılarak kazançtan indirilecektir. İlgili dönemde kazancın yetersizliği nedeniyle indirim konusu yapılamayan Ar-Ge indirimi tutarı sonraki hesap dönemlerine devredecektir.

Hatırlatılması gereken bir husus, Teknoloji Geliştirme Bölgeleri ve Serbest Bölgelerde kazancına istisna uygulanacak Ar-Ge faaliyetleri için yapılan harcamalar dolayısıyla Ar-Ge indiriminden yararlanılması söz konusu değildir. Ancak, teknoloji geliştirme bölgelerinde veya serbest bölgelerde yürütülen Ar-Ge faaliyetlerinin işletmenin kendi faaliyetiyle ilgili olması ve anılan kanunlarda yer alan istisnalara konu olmaması durumunda, bu tür harcamalar Ar-Ge indirimi kapsamında değerlendirilecektir.

3- İNDİRİMDEN YARARLANMA PROSEDÜRÜ

Ar-Ge indiriminden yararlanmak isteyen mükellefler, proje ve uygulama aşamalarında aşağıda belirtilen belgeleri ilgili birimlere göndereceklerdir.

i- Ar-Ge Projesi Raporu: Formatı 5520 sayılı Kurumlar Vergisi Kanunu 1 sıra numaralı Tebliği ekinde belirtilen bir rapor hazırlanıp Gelir İdaresi Başkanlığına elden ya da posta yoluyla gönderilir.

Bu raporda genel olarak firma hakkın genel bilgiler, projenin genel tanıtımı (amaçlar, aşamalar, başlangıç ve bitiş tarihleri, bütçe, Ar-Ge çalışmalarının yürütüleceği yer, sonuçta ortaya çıkacak fikri mülkiyet hakları ile ilgili beklentiler) gibi bilgiler yer alır.

Bakanlık raporun genel değerlendirmesini yaptıktan sonra, TÜBİTAK ve/veya üniversiteler ile araştırma konuda uzmanlaşmış kuruluşlara intikal ettirecektir. Bu süreçte ihtiyaç duyulması halinde ilave bilgi veya belgeler de isteyerek gerekli incelemeler tamamlanacak ve yine formatı ilgili tebliğ ekinde belirtilen değerlendirme raporunu Gelir İdaresi Başkanlığına ve başvuru sahibine gönderecektir. İnceleyen kuruluşlarca Ar-Ge faaliyeti olarak değerlendirilmeyen projeler için yapılan harcamalar mükellef tarafından haksız yere indirim konusu yapılırsa, vergi cezası ve gecikme faizi ile birlikte mükelleften tahsil edilir.

Diğer yandan, Ar-Ge indiriminden yararlanan mükelleflerin, kurumlar vergisi beyannamesinde yararlanılan Ar-Ge indiriminin doğru hesaplandığı ve uygulandığına ilişkin YMM tasdik raporunu ilgili mevzuatta belirtilen süre içinde bağlı bulundukları vergi dairelerine vermeleri gerekmektedir. Tam tasdik raporunda Ar-Ge indirimine ilişkin hususlara yer verilmesi halinde, Ar-Ge indirimine ilişkin olarak ayrıca tasdik raporu düzenlenmesine gerek bulunmamaktadır.




III- SONUÇ

Ülkemizin Ar-Ge yatırımları konusunda yeterli seviyede olmadığı bir gerçektir. Ayrıca mevcut Ar-Ge yatırımlarının gelişmiş ülkelerin aksine ağırlıklı olarak devlet tarafından finanse edildiği ve gerçekleştirildiği görülmektedir. Bu noktada özel sektörün de üzerine düşen görevi yerine getirebilmesi için başta vergi kanunlarında olmak üzere bir çok alanda Ar-Ge yatırımlarının teşvik edilmesini sağlayacak yasal adımların atılması gerekmektedir. Yukarıda da kısaca açıklamaya çalıştığımız indirim ve istisna türü teşviklerin yanında hala tasarı aşamasında olan “ARAŞTIRMA VE GELİŞTİRME FAALİYETLERİNİN DESTEKLENMESİ HAKKINDA KANUN TASARISI” ile Ar-Ge yatırımlarında gelişmiş ülkeler seviyesine çıkmak hedeflenmektedir.




[1] Araştırma – Geliştirme Harcamalarında Ar-Ge İndirimi, Selahattin Tuncer, Yaklaşım Dergisi, Mayıs 2006
[2] Turkishtime Dergisi, Ağustos 2007 Sayısı
[3] Nalan Akgün, Teknoloji Geliştirme Bölgelerinde Vergisel Avantajlar, www.verginet.net